Καλλιγραφία, Εγκυκλοπαίδεια Πυρσός

καλλιγραφία (ἡ)· ἡ ὡραία γραφή, τὸ ὡραῖον γράψιμον·|| ἡ τέχνη τοῦ καλῶς γράφειν, ἤτοι τοῦ ὑποτυπώνειν μετὰ κανονικότητος καὶ ὀρθότητος τοὺς χαρακτῆρας γραφῆς τινος. — [Ἐγκυκλ.] Οἱ Ἕλληνες καὶ Ρωμαῖοι εἶχον τελειοποιήσει τὴν καλλιγραφίαν, τὴν τόσον στενῶς συνδεδεμένην πρὸς τὴν τέχνην τοῦ λόγου, ὅστις ἦτο ἡ κυριώδης δύναμις τῆς διοικήσεως αὐτῶν. Οἱ ταχυγράφοι (notarii) παρ' Ἕλλησι καὶ παρὰ Ρωμαίοις, ἤτοι οἱ ὑπάλληλοι οἱ ἐπιφορτιζόμενοι τὴν ἔγγραφον περισυλλογὴν τῶν δημοσίων πράξεων καὶ συμβεβηκότων, μετεχειρίζοντο εἶδος γραφῆς ἐκ πλήθους συγκεκομμένων λέξεων, χάρις εἰς τὰς ὁποίας ἠδύναντο νὰ παρακολουθῶσι τὸν ροῦν τῶν λέξεων, τῶν μετὰ τάχους ἐξερχομένων τοῦ στόματος τῶν ρητόρων. Τῆς ταχείας ὅμως ταύτης ἐργασίας χρῃζούσης ἐξηγήσεως καὶ καθαρογραφῆς, κατέστη τοῦτο ἔργον τῶν ἀντιγραφέων, τῶν γνωστῶν ὑπὸ τὸ ὄνομα καλλιγράφοι. Ὅτε δέ ὁ ὁσημέραι τότε αὐξάνων δεσποτισμὸς τῶν αὐτοκρατόρων κατέπνιξε πᾶσαν ἐλευθερίαν σκέψεως καὶ συνειδήσεως, καὶ αὐτὴν δ' ἔτι τὴν φωνὴν τῆς συγκλήτου, τὸ πνεῦμα τῆς συζητήσεως, ἐκδιωχθὲν τῆς πολιτικῆς σκηνῆς, κατέφυγεν εἰς τὴν θρησκείαν. Οὕτως ἐν τοῖς κόλποις τῶν ἱερῶν συνόδων, ἡ χριστιανικὴ εὐγλωττία ἀνεῦρε τὸ βῆμα, τοῦ ὁποίου τὰς ἐμπνεύσεις συνεκέντρουν καὶ ἀπήνθιζον οἱ καλλιγράφοι. Ἐν τούτοις καὶ ἐν μέσῳ τοῦ σκότους τοῦ μεσαίωνος ἡ καλλιγραφία δὲν ἔπαυσεν ἀκμάζουσα, διότι, ὅσον καὶ ἂν οἱ νέοι κυρίαρχοι τοῦ ρωμαϊκοῦ κόσμου ἀπηξίουν νὰ μανθάνωσι γραφήν, ἐπροστάτευον οὐχ ἦττον τοὺς καλλιεργοῦντας τὴν τόσον ἀναγκαίαν τέχνην τῆς καλλιγραφίας. Κατὰ τοὺς χρόνους ἐκείνους τῆς ἀμαθείας, ὅτε τά βιβλία ἐσπάνιζον, τὰ μοναστήρια παρήγαγον πλῆθος ἱκανῶν καλλιγράφων, καταλιπόντων εἰς ἡμᾶς ἐν τῷ εἴδει τούτῳ τῆς τέχνης ἀληθῆ ἀριστουργήματα. Οἱ καλλιγράφοι τῶν ρωμαϊκῶν χρόνων εἶχον δύο τρόπους διὰ νὰ σχηματίζωσι τὸν χαρακτῆρα τῆς γραφῆς αὐτῶν, τὸν μὲν ὑπὸ τὸ ὄνομα pingendo, ἤτοι τῆς ζωγραφίσεως τῶν γραμμάτων, τὸν δὲ ὑπὸ τὸ ὄνομα incidendo, ἤτοι τῆς χαράξεως τῶν γραμμάτων ἐπὶ πλακῶν (ἐλασμάτων ἐκ μολύβδου ἢ χαλκοῦ) ἢ ἐπὶ πινακίδων ἐκ ξύλων ἐπικεχρισμένων διὰ κηροῦ. Μικρόν τι ἐργαλεῖον, ἔχον τὸ μὲν τῶν ἄκρων αὐτοῦ ὀξύ, τὸ δὲ ἕτερον πλατὺ καὶ συμπεπιεσμένον, ἐχρησίμευεν εἰς τὴν χάραξιν ἢ ἐξάλειψιν τῶν λέξεων, ἀναλόγως τῆς θελήσεως τοῦ γραφέως. Τῆς περγαμηνῆς δὲ ἀντικαταστησάσης γενικῶς παρὰ τοῖς νεωτέροις τὰ ἐκ μολύβδου ἐλάσματα καὶ τὰς πινακίδας, ἀντικατέστησαν καὶ τὴν μετὰ τριγωνικῆς λεπίδος μάχαιραν (stylet) διὰ τῶν πτερῶν πτηνῶν, τὰ ὁποῖα ἦσαν εἰσέτι ἐν χρήσει καὶ ὑπερμεσοῦντος τοῦ ΙΘ΄ αἰῶνος. Ἀπὸ τῆς ἐποχῆς εἶτα, καθ' ἣν ἐνεφανίσθη ἡ τυπογραφία, οἱ καλλιγράφοι ἠναγκάσθησαν νὰ μετέρχωνται τὸ ἐπάγγελμα τῶν διδασκάλων τῆς γραφῆς. Ἐν τοῖς καθ' ἡμᾶς χρόνοις ἡ καλλιγραφία, ἀπολέσασα τὴν εὔκλειάν της καὶ τὸ παλαιὸν ἐνδιαφέρον της, κατέπεσεν ἀπὸ τέχνης εἰς ἐπάγγελμα. Ἡ διδασκαλία τῶν καθηγητῶν τῆς καλλιγραφίας ἐκτείνεται συνήθως ἐπὶ τῶν κανόνων, οἵτινες δέον νὰ καθορίζωσι τὴν θέσιν τοῦ σώματος καὶ τῆς χειρός, τὸ μέγεθος καὶ τὴν τομὴν (taille) τῆς γραφίδος καὶ τὴν κλίσιν της ἐπὶ τοῦ χάρτου, ἀναλόγως τῶν χονδρῶν (pleins) ἢ λεπτῶν (déliés) γραμμάτων, ἅτινα θὰ ἤθελον νὰ προσδιορίσωσιν.

(Σχ. 1)

Ἐσχηματίσθησαν οὕτως ὑπ' αὐτῶν ἀρχαί τινες, τὰς ὁποίας ἀρκεῖ νὰ ἐφαρμόζωμεν, διὰ νὰ γράφωμεν ἅπαντα τὰ ἐν ἰσχύϊ εἴδη γραφῆς, ὡς π.χ. τὴν στρογγύλην (ronde), τὴν νόθον (bâtarde), τὴν ἐπικλινῆ (κυρτὴν) ἢ ἀγγλικὴν γραφὴν (Coulée ou anglaise), τὴν ἀνεστραμμένην, τὴν γοτθικὴν (Gothique) καὶ τὴν ταχυγραφίαν (écriture rapide). Ἡ στρογγύλη γραφὴ εἶναι ἡ ἐπικρατεστέρα καὶ παρ' αὐτοῖς τοῖς ἀγγλικοῖς καὶ γαλλικοῖς τεχνικοῖς κύκλοις, θεωρουμένη ὡς ἡ κορωνὶς τῶν γραφῶν. Ἡ γραφὴ αὕτη ἀπεκλήθη καὶ ἐμπορική, διὰ τὸν λόγον ὅτι, κατὰ ἐπικρατήσασαν παρὰ τοῖς καλοῖς λογιστικοῖς κύκλοις συνήθειαν, οἱ τίτλοι καὶ ἐπικεφαλίδες τῶν ἐμπορικῶν βιβλίων γράφονται εἰς τὸ εἶδος τοῦτο τῆς γραφῆς. Πρὸς ἐπιτυχίαν τῆς στρογγύλης γραφῆς ἀπαιτοῦνται τὰ ἑξῆς: Νὰ προασκηθῇ ὁ μαθητὴς εἰς θεμελιώδεις τινὰς γραμμὰς (προασκήσεις), αἵτινες εἶναι δύο εἰδῶν: εὐθεῖαι καὶ καμπύλαι. Ἕκαστον τῶν εἰδῶν τούτων διαιρεῖται εἰς ἕτερα δύο εἴδη, ὧν δυσκολώτερον τυγχάνει τὸ πρῶτον εἶδος τῶν εὐθειῶν προασκήσεων.

(Σχ. 2)

Αἱ εὐθεῖαι προασκήσεις καὶ τὰ ἐξ αὐτῶν παραγόμενα γράμματα προαπαιτοῦσιν ὡρισμένους χρόνους, ἤτοι ὡρισμένας κινήσεις τῆς χειρός. Ἀντιθέτως αἱ καμπύλαι καὶ τὰ ἐξ αὐτῶν γράμματα γίνονται δι' ἐλευθέρας κινήσεως τῆς γραφίδος ὑπὸ τῆς χειρός. Πρὸς ἐπίτευξιν τῶν εὐθειῶν προασκήσεων τυγχάνουσιν ἀναγκαῖοι οἱ ἀκόλουθοι ὅροι: 1) τὸ αὐτὸ πάχος, 2) τὸ αὐτὸ διάστημα καὶ 3) ἡ αὐτὴ κλίσις. Τὸ αὐτὸ πάχος διὰ τὸ πρῶτον εἶδος τῶν εὐθειῶν προασκήσεων ἐπιτυγχάνεται εἰς τρεῖς χρόνους, ἤτοι εἰς τρεῖς κινήσεις τῆς χειρός μας: α΄. Τοποθέτησις τῆς γραφίδος ἐπὶ τῆς γραμμῆς τοῦ χάρτου· β΄. πίεσις ἐλαφρὰ τῆς γραφίδος ἐπὶ τῆς γραμμῆς μετὰ μικρᾶς στάσεως αὐτῆς καὶ γ΄. κίνησις ἐλευθέρα τῆς γραφίδος ἀπ' ἀρχῆς μέχρι τέλους τῆς προσδιορισθείσης γραμμῆς. Κατὰ τὴν δευτέραν κίνησιν δέον νὰ σχηματισθῇ τομὴ πλαγία τῆς προασκήσεως εἴτε τοῦ γράμματος, καὶ τοῦτο καθόσον ἡ γραφὶς δὲν ἔχει ὀξεῖαν αἰχμὴν ἀλλὰ κεκομμένην (γραφίδες γοτθικαὶ) μὲ τοιαύτην κλίσιν, ὥστε ἡ μὲν δεξιὰ γωνία τῆς γραφίδος νὰ ἐφάπτηται τῆς γραμμῆς τοῦ χάρτου, ἡ δὲ ἀριστερὰ νὰ εὑρίσκηται ὀλίγον κάτωθεν. Μετὰ τὸν προσδιορισμὸν τῆς εὐθεῖας γραμμῆς ἀκολουθεῖ στροφὴ τῆς γραφίδος μὲ τὴν βοήθειαν τοῦ ἀντίχειρος, εἶτα δὲ προσδιορισμὸς λεπτῆς γραμμῆς κατὰ διεύθυνσιν διαγώνιον, μέχρι τοῦ ὕψους τῆς ἀφετηρίας π.χ. Εἰς τὸ δεύτερον εἶδος τῶν εὐθειῶν προασκήσεων προηγεῖται ἡ λεπτὴ γραμμή, ἀρχομένη ἀπὸ τῆς βάσεως τοῦ στίχου, ἀκολουθεῖ δὲ ἡ στροφὴ μὲ τὴν βοήθειαν τοῦ δείκτου, εἶτα δὲ ἡ εὐθεία, μὲ τέρμα τομήν, ὅπως ἡ ἀρχὴ τοῦ πρώτου εἴδους π.χ.Ὁ δεύτερος ὅρος, δηλαδὴ τὸ αὐτὸ διάστημα, κατορθοῦται, ὅταν διὰ καλῆς ἐκτιμήσεως ἐπιτύχωμεν τὸ αὐτὸ ἄνοιγμα γωνίας κατὰ τὴν στροφὴν τῆς προασκήσεως, ὥστε ἡ διὰ λεπτῆς γραμμῆς προέκτασις νὰ συναντᾷ τὴν γραμμὴν τοῦ χάρτου εἰς ἴσα πάντοτε ἀπ' ἀλλήλων διαστήματα, δεδομένου ὅτι εἰς τὸ σημεῖον τῆς συναντήσεως δέον νὰ ἀρχίσῃ ἡ ἀκόλουθος προάσκησις ἢ γράμμα. Ὁ τρίτος ὅρος, ἤτοι ἡ αὐτὴ κλίσις (ἥτις πρέπει νὰ τυγχάνῃ πάντοτε κάθετος), ἐπιτυγχάνεται ὅταν α΄) στάσις σώματος καὶ θέσις χάρτου εἶναι κάθετα, β΄) ὅταν ὁ ἀγκὼν τῆς δεξιᾶς χειρὸς στηρίζηται καλῶς ἐπὶ τοῦ γραφείου καὶ γ΄) ὅταν ὁ κονδυλοφόρος εἶναι ὅσον τὸ δυνατὸν ὄρθιος, μὲ διεύθυνσιν τῆς γραφίδος πρὸς τὰ ἀριστερά. Τὰ δύο εἴδη τῶν καμπύλων προασκήσεων ἀπαιτοῦσι κατακόρυφον διεύθυνσιν τῆς γραφίδος, ἀρχίζουν δὲ ἀμφότερα μὲ λεπτὴν γραμμὴν καὶ καταλήγουν ἐπίσης εἰς λεπτὴν, ἀφοῦ ἐν τῷ μεταξὺ ἀποκτήσωσι παχεῖαν κύρτωσιν,. τοῦ μὲν πρώτου εἴδους εἰς τὸ κάτω μέρος, τοῦ δὲ δευτέρου εἰς τὸ ἄνω. Μετὰ τὴν τέλειαν ἐκμάθησιν τῶν προασκήσεων, ὁ διδάσκων εἰσέρχεται εἰς τὰ μικρὰ γράμματα, ἅτινα, ἀναλόγως τοῦ τρόπου τῆς κατασκευῆς των, κατατάσσονται εἰς ὡρισμένας κατηγορίας (σειράς). Πρώτη σειρά. Τὰ καθαρῶς εὐθύγραμμα γράμματα (ι, η, κ, μ, λ). Δευτέρα σειρά. Σύνθετα ἐκ κυρίως εὐθείας προασκήσεως, μέ συμπλήρωσιν αὐτῶν ὑπὸ καμπύλης (β, γ, ζ, ξ, ψ, υ). Τρίτη σειρά. Τὰ καθαρῶς καμπύλα (ο, ρ, δ, θ, σ, φ, ν, ε, τ, χ). Τετάρτη σειρά. Τὰ σύνθετα ἐκ κυρίως καμπύλης προασκήσεως, μὲ συμπλήρωσιν εὐθείας (α, π, ω).(βλ. σχήμα 1) Τὰ κεφαλαῖα διαιροῦνται καὶ ταῦτα εἰς ὡρισμένας σειρὰς, ἀναλόγως τοῦ τρόπου τῆς γενετικῆς των μορφῆς. Εἰς τὴν πρώτην σειρὰν εὑρίσκονται τὰ Ι, Η, Κ, Β, Ρ, Τ, Π, Γ, Φ, Ψ. Εἰς τὴν δευτέραν σειρὰν τὰ Μ, Ν, Χ, εἰς τὴν τρίτην σειρὰν τὰ Ζ, Ξ, Σ, εἰς τὴν τετάρτην τὰ Α, Ο, Ω, εἰς τὴν πέμπτην τὰ Υ, Λ, εἰς τὴν ἕκτην τὰ Δ, Θ, καὶ εἰς τὴν ἑβδόμην τὸ Ε. Μετὰ τὴν διδασκαλίαν καὶ τούτων ἀκολουθεῖ ἡ ἐφαρμογὴ τῆς στρογγύλης (ronde) γραφῆς. Εἰς τὸ σχῆμα 1 διακρίνονται δοκίμια τῆς στρογγύλης (ronde) γραφῆς, εἰς δὲ τὸ σχῆμα 2 εἴδη τῶν ἄνω ἀναφερομένων κατὰ σειρὰν γραφῶν. Ι.Γ. ΛΕΓΑΚΗ — [Παιδαγ.] Τὸ σχολεῖον ὀφείλει νὰ συνηθίζῃ τοὺς μαθητὰς νὰ γράφουν σαφῶς, νὰ ἀποφεύγουν ὅσον τὸ δυνατὸν περισσότερον τὴν ἕνωσιν τῶν γραμμάτων διὰ συγκεχυμένων ἑνωτικῶν γραμμῶν καὶ νὰ τηροῦν τὸ προσῆκον μέγεθος καὶ μορφὴν τῶν γραμμάτων. Ὡραία, δηλ. Καλλιτεχνική, γραφή, προϋποθέτει ἰδιάζουσάν τινα φυσικὴν προδιάθεσιν. Διὰ τοῦτο τὸ σχολεῖον προσπαθεῖ μὲν νὰ ἀναπτύξῃ καὶ ταύτην, κατὰ τὸ δυνατὸν ἑκάστῳ, ἀλλὰ τὸ κύριον αὐτοῦ μέλημα εἶναι νὰ ἐπιτύχῃ τὴν εὐανάγνωστον ἐκείνην γραφήν, τὴν ὁποίαν πᾶς τις δύναται νὰ ἀποκτήσῃ. Κατορθοῦται δὲ τοῦτο, ἐὰν κατὰ τὰ πρῶτα ἔτη τῆς φοιτήσεως ὁ μαθητὴς γράφῃ ὑπὸ τὴν ἐπίβλεψιν τοῦ διδασκάλου. Οὐχὶ ἄρα μόνον κατὰ τὸ ἰδιαίτερον μάθημα τῆς γραφῆς ἢ τῆς καλλιγραφίας, ἀλλὰ καὶ εἰς πᾶν ἄλλο μάθημα πᾶν ὅ,τι γράφεται ὀφείλει νὰ γράφεται μετὰ πολλῆς ἐπιμελείας, ὥστε σὺν τῷ χρόνῳ ἡ καθαρά, ἡ καλὴ γραφὴ νὰ ἀποβῇ ἕξις παγία. Σ.Μ.Κ.